Jakie są choroby układu oddechowego?
Zacznijmy od tego, że układ oddechowy człowieka składa się z górnych i dolnych dróg oddechowych oraz płuc. Stąd choroby układu oddechowego najczęściej dzielimy na: choroby górnych dróg oddechowych, m.in.: wirusowe zapalenie błony śluzowej nosa, gardła i zatok przynosowych – przeziębienie, grypę (również wywołaną przez wirusy), zapalenie gardła, anginę, zapalenie krtani oraz tchawicy; oraz choroby dolnych dróg oddechowych, m.in.: choroby płuc, oskrzeli, oskrzelików płucnych i pęcherzyków płucnych.
Niektórzy mówią też o zapaleniu środkowych dróg oddechowych (zaczynających się od krtani i kończących na rozwidleniach oskrzelowych). Zapalenie tchawicy często towarzyszy bowiem zapaleniu krtani i może się przerodzić w zapalenie oskrzeli. Ważny z punktu widzenia patomechanizmu chorób jest podział na choroby obturacyjne, restrykcyjne i zakaźne:
- Choroby obturacyjne są związane z ograniczeniem dopływu powietrza do płuc. Należą do nich m.in. POChP, astma oskrzelowa, mukowiscydoza, rozedma, rozstrzenie oskrzelowe i przewlekłe zapalenie oskrzeli.
- Choroby restrykcyjne wiążą się ze zmniejszeniem pojemności płuc i są to m.in. choroby śródmiąższowe płuc, sarkoidoza, pylice płuc, zwłóknienia płucne, nowotwory.
- Choroby zakaźne spowodowane są przez wirusy (np. grypa – przez wirusa grypy typu A i B), bakterie (np. gruźlica – prątek gruźlicy Mycobacterium tuberculosis), grzyby (np. grzybica płuc: aspergiloza, kandydiaza, kryptokokoza i mukormykoza).
Najpoważniejsze i najczęstsze choroby układu oddechowego
Niechlubne miejsce trzeciej pod względem częstości przyczyny zgonów na świecie zajęła niedawno przewlekła obturacyjna choroba płuc (POChP). Każdego roku umiera na nią około 3 milionów osób. Bardzo duże konsekwencje dla zdrowia niosą za sobą także takie choroby jak: astma, ostre infekcje dolnych dróg oddechowych, gruźlica i rak płuca, który co roku zabija 1,6 mln osób. To właśnie na tych pięć chorób, zdaniem naukowców z Międzynarodowych Towarzystw Oddechowych (International Respiratory Societies), należy zwrócić szczególną uwagę. Stanowią one znaczne zagrożenie dla zdrowia publicznego.
Przyczyny chorób układu oddechowego
Najczęściej przydarzają się nam przeziębienie, infekcje gardła i krtani oraz grypa – czyli choroby górnych dróg oddechowych, jako że są one najbardziej wystawione na szkodliwy wpływ środowiska. Przyczyną tych infekcji są przeważnie wirusy. W przypadku przeziębienia jest ich około 200, dlatego na ten rodzaj infekcji zapadamy najczęściej. Zakażamy się drogą kropelkową lub pokarmową. Nie na wszystkie rodzaje wirusów opracowano szczepionki, jednak w razie ich braku skutecznym sposobem uniknięcia tych infekcji jest higiena. Najprostsza zasada mówi, aby myć ręce przed dotknięciem ust lub oczu. W przypadku braku dostępu do wody i mydła warto mieć pod ręką np. żel lub chusteczki do higieny rąk. Jeśli z jakiegoś powodu (np. stanu po operacji) musimy szczególnie się chronić, powinniśmy pilnować, aby mówiące do nas osoby nie znajdowały się zbyt blisko, a najlepiej zasłaniały usta i nos maseczką. Podczas mówienia, śmiechu, kichnięcia lub kaszlu wydobywa się najwięcej tzw. aerozolu, czyli drobnych kropelek śliny przenoszących różne patogeny. Nie mniej ważna jest dbałość o odporność, a w okresie jej osłabienia – unikanie lodów i zimnych napojów latem. Sprzyja to bowiem zwężeniu naczyń krwionośnych w gardle, a przed to miejscowemu niedotlenieniu śluzówki, co czyni ją bardziej podatną na atak patogenów – również tych bytujących w gardle (własnych). W przypadku osób, których odporność jest bardzo osłabiona, a ryzyko infekcji jest zbyt duże, ale także w szkołach czy przedszkolach, doskonałym rozwiązaniem jest montaż sterylizatorów powietrza.
Kolejną przyczyną są pyłki i związki chemiczne u osób na nie uczulonych. Powodują one tzw. alergiczny nieżyt nosa lub astmę alergiczną. Jeśli objawy są szczególnie uciążliwe, warto rozważyć immunoterapię alergenową (nie jest ona możliwa we wszystkich postaciach astmy), popularnie zwaną odczulaniem. Przyjmowanie przez 3–5 lat w stałych odstępach czasu tabletek podjęzykowych lub zastrzyków daje bardzo dobre efekty, konieczna jest jednak wytrwałość. Podstawą leczenia astmy są leki przyjmowanie wziewnie za pomocą inhalatora. Najczęstszą przyczyną przewlekłej obturacyjnej choroby płuc i raka płuca jest z kolei palenie papierosów. Rezygnacja z tego nałogu daje więc największą szansę na uniknięcie obu tych chorób: zarówno palaczowi, jak i jego bliskim, ponieważ równie szkodliwe jak palenie jest wdychanie dymu tytoniowego.
Na drugim miejscu wśród czynników przewlekłej obturacyjnej choroby płuc i raka płuc – za paleniem tytoniu – jest zanieczyszczenie powietrza. Sprzyja ono także gruźlicy, astmie i wielu mniej poważnym chorobom układu oddechowego. Noszenie maseczek ma szczególne znaczenie u osób pracujących w zapylonym środowisku. Na co dzień, szczególnie u osób mieszkających w miastach, jedynym rozwiązaniem skutecznie ograniczającym narażenie na zanieczyszczenia jest zamontowanie urządzeń filtrujących powietrze z cząstek unoszących się w smogu. Są to coraz lepiej znane oczyszczacze powietrza.
Najczęstsze choroby układu oddechowego
Choroby układu oddechowego stają się coraz większym zagrożeniem dla zdrowia na całym świecie. Najczęstszą z nich są choroby górnych dróg oddechowych: nosa, gardła i krtani. Na szersze omówienie zasługuje pięć chorób dolnych dróg oddechowych, które według ekspertów International Respiratory Societies mają najpoważniejsze konsekwencje zdrowotne i najczęściej prowadzą do śmierci:
- Szacuje się, że 65 milionów osób cierpi na umiarkowaną do ciężkiej przewlekłą obturacyjną chorobę płuc (POChP, ang. COPD, chronic obstructive pulmonary disease), a około 3 milionów z nich umiera każdego roku. POChP stała się trzecią najczęstszą przyczyną zgonów na świecie.
- Około 262 milionów osób zmaga się z astmą (ang. asthma), będącą najczęstszą chorobą przewlekłą wieku dziecięcego, dotykającą 14% dzieci z całego świata. Zachorowalność na astmę wśród najmłodszych wzrasta.
- Od dziesięcioleci ostre infekcje dolnych dróg oddechowych (ang. acute lower respiratory tract infections) są jedną z trzech głównych przyczyn śmierci i niepełnosprawności zarówno wśród dzieci, jak i dorosłych. Szacuje się, że umiera na nie prawie 4 milionów osób rocznie. Szczególnie niebezpieczne są dla dzieci poniżej 5. roku życia, u których stanowią główną przyczynę zgonu. Ponadto zachorowanie na ostre infekcje dolnych dróg oddechowych w dzieciństwie predysponuje do zachorowań na przewlekłe choroby układu oddechowego w wieku dorosłym.
- W 2019 roku na gruźlicę (ang. tuberculosis) zachorowało 10 milionów osób, a zmarło na nią nieco ponad 1,2 miliona. Gruźlica jest główną przyczyną śmierci z powodu pojedynczego czynnika zakaźnego.
- Najczęstsza śmiertelna choroba nowotworowa na świecie to rak płuca (ang. lung cancer), który co roku zabija 1,6 mln osób. Niestety, mimo postępu leczenia liczby te rosną.
Przewlekła obturacyjna choroba płuc
Przewlekła obturacyjna choroba płuc (POChP, ang. COPD – chronic obstructive pulmonary disease) to choroba, której można zapobiec i którą można wyleczyć. Mimo to jest ona (dane z 2019 roku) jedną z trzech głównych przyczyn zgonów na świecie, przy czym aż 90% z tych zgonów następuje w krajach o niskich i średnich dochodach. W 2012 roku POChP spowodowała 6% zgonów na świecie.
Głównym czynnikiem ryzyka przewlekłej obturacyjnej choroby płuc jest wdychanie dymu tytoniowego. Dotyczy to zarówno byłych, jak i aktywnych palaczy (a także osób biernie wdychających dym tytoniowy). Najwięcej zależy od samych palaczy: im krócej trwają w nałogu, tym większe odnoszą korzyści dla zdrowia. Drugim czynnikiem, odpowiadającym za niemal 1/5 zachorowań na PoChP, jest narażenie na zanieczyszczenie powietrza w miejscu pracy: zarówno na substancje chemiczne (takie jak cement), jak i organiczne (np. pył ze zbóż). Trzecim czynnikiem jest ekspozycja na paliwa z biomasy. Pod tą nazwą kryją się: drewno, węgiel drzewny, suszone gałązki i trwawa i odchody zwierzęce. Są one wykorzystywane do ogrzewania domów i gotowania m.in. Chinach, Kenii, Brazylii i Meksyku jako łatwo dostępne i tanie paliwo. Czwarty najistotniejszy czynnik to środowiskowe zanieczyszczenie powietrza: pochodzące zarówno z kominów gospodarstw domowych, jak i różnego rodzaju zakładów produkcyjnych, a także z rur wydechowych samochodów. Główny Inspektorat Ochrony Środowiska ostrzega, że normy dla niebezpiecznych dla zdrowia pyłów są przekroczone aż przez 93% dni w roku, w wielu rejonach Polski. Najbardziej zanieczyszczone są aglomeracja górnośląska, krakowska i warszawska. Nie znaczy to jednak, że im większe miasto, tym większe zanieczyszczenie. Na przykład w Warszawie 80% energii grzewczej do domów jednorodzinnych, osiedli, szpitali itp. dostarczanej jest z czterech ciepłowni. Dlatego powietrze w stolicy jest czystsze niż na jej obrzeżach, gdzie wiele domów wciąż ogrzewanych jest piecami węglowymi.
Astma
Astma to choroba zapalna dotycząca oskrzeli – rurek doprowadzających powietrze do płuc. W trakcie napadu astmy mięśnie współtworzące te rurki kurczą się, a przez to zwężają, przez co do płuc dociera mniej powietrza. Im częściej dochodzi do ataków astmy, tym grubsze i silniejsze stają się mięśnie ściany oskrzeli, co pogłębia skurcz. Stan zapalny powodujący astmę najczęściej, choć nie zawsze, rozwija się na podłożu alergii. Dlatego przeważnie diagnozuje się astmę alergiczną, która przeważnie rozwija się u dzieci do 12 roku życia, ale wyróżniamy też astmę o późnym początku, rozwijającą się najczęściej na podłożu innym niż alergia, astmę z utrwaloną obturacją oskrzeli i astmę współistniejącą z otyłością. Stąd tak ważne jest opracowanie indywidualnego planu leczenia astmy dla każdego pacjenta i wytrwałość w jego przestrzeganiu. A co mówią statystyki? W 2019 roku na astmę zmarło 461 000 osób. Jest to najbardziej rozpowszechniona choroba przewlekła u dzieci, przy czym częściej występuje u chłopców. Z kolei astma o późnym początku częściej dotyka kobiet. Jak pokazuje przykład Wielkiej Brytanii, gdzie prawie wcale nie notuje się zgonów na astmę, kluczem do sukcesu jest jej duża wykrywalność (astma w wielu krajach, w tym w Polsce, bardzo często pozostaje nierozpoznana) i skuteczne leczenie. Astma jest chorobą tak rozpowszechnioną, że jej leczenie wymaga globalnego podejścia. Według raportu GINA (Globalnej Inicjatywie na Rzecz Astmy) obserwowany od 2020 roku spadek liczby zaostrzeń astmy wynika z częstszego mycia rąk, zachowania dystansu i noszenia maseczek wprowadzonych podczas pandemii COWID-19 (podobnie jak w przypadku chorób wirusowych innych niż COWID-19).
Ostre infekcje dolnych dróg oddechowych
Do ostrych infekcji dolnych dróg oddechowych należą zapalenie płuc (zakażenie pęcherzyków płucnych) oraz infekcje w obrębie dróg oddechowych, np. ostre zapalenie oskrzeli i oskrzelików, grypa i krztusiec. Zapalenie płuc u dorosłych najczęściej powoduje bakteria o nazwie Streptococcus pneumoniae. Zapalenie płuc mogą też wywoływać wirusy, najczęściej, u małych dzieci, syncytialny wirus oddechowy (RSV), albo wirus grypy. Wirusy (m.in. wirus grypy i rinowirusy) powodują także niemal 90% przypadków ostrego zapalenia oskrzeli – za pozostałe 10% odpowiadają głównie bakterie. Grypa przeważnie powodowana jest przez wirusa typu A; wirus B odpowiada za łagodniejszą postać grypy.
Gruźlica
Gruźlica jest chorobą zakaźną wywołaną prątkiem gruźlicy (Mycobacterium tuberculosis). Co pocieszające, liczba zgonów na gruźlicę, podobnie jak zapadalność, maleje. W większości najbogatszych krajów świata zarejestrowano mniej niż 10 zachorowań na 100 000 ludności. W Polsce w 2019 roku odnotowano 5321 zachorowań na gruźlicę (166 przypadków gruźlicy mniej niż w roku poprzednim i aż 2188 przypadków mniej w porównaniu z rokiem 2010). Jednak na pełen optymizm nie pozwala rosnąca antybiotykoodporność – dotycząca również szczepów opornych na ryfampicynę (RR-TB) i na ryfampicynę łącznie z izoniazydem (MDRTB). Gruźlica jest przy tym drugą po AIDS chorobą zakaźną, która powoduje największą śmiertelność.
Najczęstszą postacią gruźlicy jest gruźlica płuc, która stanowiła w 2019 roku 95,4% wszystkich zachorowań, i to na nią chorzy umierają najczęściej. Inaczej niż jeszcze kilka lat temu, na gruźlicę bardziej narażone są osoby dojrzałe – ale nie najstarsze. Zapadalność na gruźlicę jest tym wyższa, im starsza jest osoba, ale tylko do wieku 45–64 lat. U osób w wieku 65 lat i starszych szanse na zachorowanie na gruźlicę są już mniejsze. Niestety – wiąże się ono z większą umieralnością.
Gruźlica u dzieci (do 14. roku życia) stanowi 1,5% (0,9%) ogółu zachorowań, ale częściej niż w starszych grupach wiekowych występuje u nich gruźlica pozapłucna (zwłaszcza gruźlica węzłów chłonnych klatki piersiowej).
Młodzież (15–19 r.ż.) choruje nieco częściej niż dzieci i, podobnie jak u dorosłych, zdecydowanie najczęstszą postacią jest u nich gruźlica płuc (87,5% przypadków). Ponadto w 2019 roku nie stwierdzono żadnego zgonu na gruźlicę u dzieci i młodzieży. W latach 2014– 2018 był jeden taki przypadek u dziecka i jeden u nastolatka.
A jak przedstawia się zachorowalność ze względu na wiek? Wybitnie sprzyja jej płeć męska: zapadalność na gruźlicę wśród mężczyzn jest ponad dwukrotnie wyższa niż u kobiet. W 2019 roku przypadki gruźlicy u mężczyzn stanowiły 73,2% wszystkich zachorowań.
Czy zatem jest czynnik, nad którym można mieć kontrolę? Do pewnego stopnia – tak. Niewątpliwie jest nim higiena i… mieszkanie na wsi. Zachorowaniom na gruźlicę sprzyja bowiem mieszkanie w mieście. W 2019 roku stwierdzono 3335 przypadków gruźlicy w miastach i 1986 na wsi.
Rak płuca
To najczęściej występujący w Polsce nowotwór złośliwy u mężczyzn, chociaż stopniowo zmniejsza się liczba nowych przypadków raka płuca w tej grupie, rośnie za to u kobiet. Co ważniejsze, od niedawna co roku więcej polskich kobiet umiera właśnie z powodu raka płuca niż „osławionego” raka piersi – mimo że ten drugi występuje znacznie częściej i jest głównym pod względem częstości występowania nowotworem złośliwym u pań.
Rozwijający się rak płuca często daje dyskretne objawy, które łatwo pomylić np. z POChP (kaszel, duszność). Największe ryzyko zachorowania stwarza palenie papierosów lub wdychanie dymu tytoniowego (palenie bierne). Zagrożenie rakiem zależy od długości nałogu i od liczby wypalonych dziennie papierosów. 1–4 papierosy dziennie już 3-krotnie zwiększają ryzyko zachorowania mężczyzn i 5-krotnie u kobiet. Kolejne na liście najgroźniejszych czynników są zanieczyszczenie powietrza, czyli smog, oraz duże stężenie radonu. To ostatnie można wyeliminować dzięki dobrej wentylacji budynków. Mniejszy wpływ na zachorowanie na raka płuca mają nikiel, chrom czy azbest, zaliczany do dziesięciu najgroźniejszych zanieczyszczeń na Ziemi. Kiedy jego włókna, pochodzące m.in. z pokryć dachowych, dostaną się do płuc, nie można ich już stamtąd usunąć.
Jak poprawić jakość powietrza w domu?
Na wiele opisanych wyżej czynników chorób układu oddechowego, takich jak płeć czy wiek, nie mamy wpływu. Bardzo wiele zależy jednak od tego, czy wdychamy dym tytoniowy, czy nie. Drugi z czynników, nad którym mamy kontrolę, to jakość powietrza, którym oddychamy w naszych domach i biurach.
Do zamkniętych pomieszczeń przez szczeliny w oknach (okna nie mogą być w 100% szczelne) i systemy wentylacyjne przedostają się szkodliwe związki, takie jak tlenki siarki i tlenek azotu oraz pyły zawieszone i rakotwórcze wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne. Urządzeniami, które je odfiltrowują, są oczyszczacze powietrza. Mogą one nie tylko oczyścić powietrze z cząstek sprzyjających rozwojowi chorób układu oddechowego, lecz także nawilżyć je, co w okresie grzewczym na niebagatelne znaczenie dla błony śluzowej nosa. Prawidłowo funkcjonujące śluzówki to nasza pierwsza, fizjologiczna linia obrony przed szkodliwymi substancjami i drobnoustrojami – ma to znaczenie w wielu chorobach układu oddechowego, m.in. nieżycie nosa (alergicznym i niealergicznym) i astmie.
Inhalator – podstawa leczenia astmy
Jeśli już chorujemy na astmę – my lub nasze dzieci – szczególną uwagę powinniśmy zwrócić na kontrolowanie tej choroby, tak aby nie postępowała. Jednym z najważniejszych czynników (oprócz przestrzegania zaleceń lekarskich) jest prawidłowy dobór inhalatora oraz prawidłowa technika inhalacji. Lek może być skuteczny tylko wtedy, kiedy jego duża ilość dostanie się tam, gdzie ma działać – czyli do oskrzeli. W razie wątpliwości należy poprosić lekarza o instrukcję, jak prawidłowo użytkować inhalator.